Zachowek – komu przysługuje, jak go obliczyć i jak dochodzić swoich praw?

Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która chroni interesy majątkowe najbliższych członków rodziny spadkodawcy. Nawet jeśli spadkodawca w testamencie pominął niektórych krewnych, ustawodawca przyznał im prawo do uzyskania części majątku w formie roszczenia o zapłatę. W tym artykule omówimy, komu przysługuje zachowek, w jaki sposób się go oblicza i jakie kroki należy podjąć, aby skutecznie dochodzić swoich praw.

Prawo spadkowe daje spadkodawcy swobodę w decydowaniu o swoim majątku po śmierci. Nie jest to jednak swoboda absolutna, ponieważ ustawodawca ogranicza ją poprzez instytucję zachowku. Celem zachowku jest ochrona majątkowa najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy mogliby zostać pozbawieni środków do życia w wyniku rozrządzenia testamentowego lub darowizn dokonanych za życia spadkodawcy. System zachowku stosowany w polskim prawie jest pośrednim rozwiązaniem między pełną swobodą testowania a systemem rezerwy, w którym część spadku jest ustawowo przypisana określonym osobom.

Komu przysługuje zachowek?

Prawo do zachowku mają: zstępni spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonek spadkodawcy, rodzice spadkodawcy (jeżeli w danej sytuacji byliby powołani do dziedziczenia ustawowego).

Co istotne, zachowek nie przysługuje rodzeństwu spadkodawcy, jego dziadkom ani innym dalszym krewnym. Prawo do zachowku przysługuje jedynie osobom, które w przypadku dziedziczenia ustawowego zostałyby powołane do spadku. Oznacza to, że np. rodzice spadkodawcy mogą dochodzić zachowku tylko wtedy, gdy nie pozostawił on dzieci.

Podstawą obliczenia zachowku jest wartość udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie na podstawie dziedziczenia ustawowego. Przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się również osoby, które zostały uznane za niegodne dziedziczenia oraz te, które spadek odrzuciły, ale nie uwzględnia się osób wydziedziczonych lub tych, które zrzekły się dziedziczenia.

Zgodnie z art. 991 § 1 kc zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się – jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy– dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach połowa wartości tego udziału (zachowek). Zgodnie zaś z art. 991 § 2 kc, jeżeli, uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku.

Jak obliczyć wysokość zachowku?

Obliczenie zachowku polega na: ustaleniu udziału spadkowego, jaki przypadłby uprawnionemu w dziedziczeniu ustawowym, obliczeniu wartości całego spadku, wliczając do niego darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę za życia, pomnożeniu udziału spadkowego przez 1/2 lub 2/3 w zależności od sytuacji uprawnionego.

Jeżeli uprawniony otrzymał część swojego zachowku w postaci darowizn, zapisów testamentowych lub innych świadczeń, może dochodzić jedynie uzupełnienia tej kwoty do pełnej wartości należnego mu zachowku.

Jak dochodzić zachowku?

Roszczenie o zachowek można dochodzić poprzez:

Polubowną próbę uzyskania należnej kwoty – najlepiej poprzez wezwanie do zapłaty skierowane do spadkobiercy.
Wytoczenie powództwa o zapłatę w przypadku braku dobrowolnej zapłaty.

Pozwanym w sprawie o zachowek jest spadkobierca testamentowy oraz osoba, która otrzymała darowiznę zaliczaną na poczet zachowku. W niektórych przypadkach zachowku można dochodzić również od osoby, która otrzymała zapis windykacyjny. Czasami spadkobierca ustawowy oraz testamentowy jest jednocześnie obdarowanym.

Zachowek jest prawem majątkowym i może przechodzić na spadkobierców osoby uprawnionej, jeśli ci również należą do osób uprawnionych do zachowku po pierwotnym spadkodawcy. Oznacza to, że jeśli osoba uprawniona do zachowku zmarła, jej dzieci mogą dochodzić niewypłaconego zachowku.

Czy można uniknąć wypłaty zachowku? Spadkobierca może próbować obronić się przed roszczeniem o zachowek, powołując się na: Wydziedziczenie – jeśli spadkodawca w testamencie skutecznie wydziedziczył osobę uprawnioną do zachowku, art. 5 Kodeksu cywilnego – jeśli przyznanie zachowku byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Instytucja zachowku służy ochronie interesów najbliższej rodziny spadkodawcy, zapewniając im prawo do części majątku, nawet jeśli zostali pominięci w testamencie. Wysokość zachowku wynosi 1/2 lub 2/3 ustawowego udziału spadkowego, a w razie braku jego wypłaty uprawniony może dochodzić swoich praw w sądzie. W niektórych sytuacjach można bronić się przed roszczeniami o zachowek, powołując się na wydziedziczenie lub zasady współżycia społecznego. Aby uniknąć konfliktów, warto planować dziedziczenie z pomocą specjalisty w zakresie prawa spadkowego. W sprawach o zachowek pomoc może adwokat specjalizujący się w prawie spadkowym jest niezbędną.